WPROWADZENIE
Realizacja innowacji w zakresie produktów, usług, technologii oraz systemów organizacyjnych wymaga prowadzenia sformalizowanej, efektywnej, niepozostawionej przypadkowi działalności innowacyjnej, a w konsekwencji wdrożenia do organizacji kompleksowej zmiany, jaką jest zarządzanie innowacjami. Przy planowaniu innowacji należy szczególnie brać pod uwagę ewaluację ex ante projektów innowacyjnych, która jest niezwykle skomplikowanym procesem ze względu na złożoność samych innowacji. Szczególnie skomplikowana jest sytuacja w przypadku sektora publicznego, ponieważ pod uwagę należy brać koszty oraz korzyści zewnętrzne, jakie może przynieść projekt dla otoczenia.
W ostatnich latach w polskim rolnictwie nastąpiła widoczna zmiana jakościowa pod względem poprawy efektywności produkcji oraz modernizacji zaplecza techniczno- produkcyjnego. Niemniej jednak krajowy sektor rolny oraz przemysł spożywczy wymagają dalszych zmian w zakresie wdrażania innowacyjnych rozwiązań. Innowacyjność w rolnictwie hamują określone bariery:
1) oparcie na wykorzystaniu zasobów naturalnych, co już samo z siebie narzuca pewne ograniczenia;
2) wysoka średnia wieku grupy zawodowej rolników;
3) brak środków finansowych. Dlatego wsparcie innowacji powinno mieć charakter punktowy, skierowany do rolników indywidulnych oraz systemowy, wdrażający rozwiązania kompleksowe, wykraczające poza rozwiązania legislacyjne czy instytucjonalne.
W Polsce działają obecnie trzy prężnie funkcjonujące narzędzia do realizacji innowacji w rolnictwie. Są to:
1) wsparcie z PROW w ramach WPR,
2) Sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR),
3) Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa poprzez Departament Innowacji.
Celem niniejszej pracy jest przedstawienie oraz analiza innowacji w rolnictwie. Innowacje są podstawową determinantą warunkującą zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw. Istnieje wiele definicji innowacji i są one nieostre, o definicjach innowacji traktuje rozdział 1.1. Innowacyjność jest najważniejszym elementem determinującym gospodarkę opartą na wiedzy (GOW), czyli porządek ekonomiczny, w którym kluczowym zasobem jest wiedza, a nie praca, surowce lub kapitał
Definicja innowacji
Pojęcie gospodarki opartej na wiedzy (GOW) pojawiło się w literaturze ekonomicznej na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Podstawę rozwoju gospodarki opartej na wiedzy dostrzeżono w rosnącym znaczeniu globalizacji oraz rozwoju technik informatycznych. Pierwszym kompleksowym opracowaniem tego zagadnienia był raport z badań opublikowany przez OECD w 1996 roku1. Według jednej z pierwszych definicji zwartej w raportach OECD, GOW to gospodarka, która bezpośrednio bazuje na produkcji, dystrybucji oraz stosowaniu wiedzy i informacji2. Z kolei P. Drucker twierdził, że gospodarka oparta na wiedzy jest porządkiem ekonomicznym, w którym kluczowym zasobem jest wiedza, a nie praca, surowce lub kapitał3. W związku z tym GOW jest gospodarką, „w której działa wiele przedsiębiorstw, które na wiedzy opierają swoją przewagę konkurencyjną”4. Jako najważniejszy element determinujący gospodarkę opartą na wiedzy należy wymienić innowacyjność, która z kolei jest jedną z podstawowych determinant warunkujących zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw. Do pozostałych elementów powodujących wzrost gospodarczy w GOW należą: edukacja, zarządzanie wiedzą w organizacji, uwarunkowania regionalne, otoczenie instytucjonalno-biznesowe oraz system informacyjno- komunikacyjny (rysunek 1)5.
Niemniej jednak realizacji innowacji w GOW wymaga nie tylko sprawnej organizacji poszczególnych elementów składowych GOW lecz również implikuje stworzenie w społeczeństwie odpowiednich warunków do wdrażania innowacji.. Należy tutaj mieć szczególnie na uwadze, że aby rozwijać wiedzę i wykorzystywać ją do przechodzenia do nowej fazy rozwoju, społeczeństwo potrzebuje z jednej strony sprzyjającej organizacji, a z drugiej pewnej możliwości poszukiwania czegoś nowego, czyli przyjęcia odpowiedniej kompilacji porządku i chaosu6.
Rysunek 1. Podstawowe elementy gospodarki opartej na wiedzy
Źródło: Żak K., Diagnoza poziomu innowacyjności polskiej gospodarki, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2013, nr 307, s. 721−732.
Nadmierny porządek nie generuje potrzeby podejmowania ryzyka w zakresie badań i dokonywania nowych odkryć oraz wdrażania ich do produkcji; także zbyt wielki chaos nie prowadzi do tego celu. Społeczeństwa sukcesu tworzą i potrafią utrzymać dynamiczne napięcie między tymi przeciwstawnymi siłami: porządkiem i chaosem, tj. nie pozwalają żadnej z nich wymknąć się spod kontroli. Można więc zaryzykować tezę, że nowe idee nie zostają wykorzystane, jeżeli społeczeństwa nie są w stanie przyjąć chaosu, który powstaje w wyniku zmian, ale równocześnie muszą one zachowywać odpowiedni stopień porządku, jeżeli chcą wykorzystywać przełomowe i twórcze idee7.
Aby dany kraj stał się wytwórcą idei (wynalazcą), a nie tylko naśladowcą, rozwój społeczno-gospodarczy musi opierać się na tworzeniu takich cech jak: ciekawość, chęć odkrywania, chęć uczenia się czy pragnienie tworzenia. Wymienione cechy są wpisane w naturę ludzką, ale dają pozytywne efekty dopiero wtedy, gdy zostaną połączone z innymi elementami wynikającymi z odpowiednich uwarunkowań społecznych, ekonomicznych, kulturowych, wywołanych przez racjonalne zarządzanie8. W związku tym, tylko odpowiednia polityka państwa ukierunkowana na tworzenie racjonalnego systemu edukacyjnego oraz zachęcanie do budowania prorozwojowych postaw społeczno- gospodarczych będzie kształtować podstawy przedsiębiorcze, w których stosuje się wyniki projektów badawczo-rozwojowych. To z kolei pozwala na tworzenie i wdrażanie innowacji oraz całościowy rozwój badań naukowych. Całościowy autorski model rozwoju gospodarki opartej na wiedzy pozostał zaprezentowany poniżej (rysunek 2)9.
Rysunek 2. Model uwarunkowań rozwoju gospodarki opartej na wiedzy
Źródło: Zioło Z., Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, „Przedsiębiorczość – Edukacja” 2008, nr 4, s. 12−23.
Termin „innowacja” pochodzi od łacińskiego „innovatio”, co znaczny odnowienie, w rozumieniu ciągu działań prowadzących do wytworzenia nowych, ewentualnie ulepszonych produktów, procesów technologicznych czy systemów organizacyjnych10. Według internetowej wersji słownika języka polskiego PWN, „innowacja to wprowadzenie czegoś nowego; też: rzecz nowo wprowadzona”11. Z kolei w rozumieniu potocznym innowacje to „wprowadzenie zmiany o istotnym znaczeniu dla funkcjonowania procesu/organizacji/produktu”12.
Termin „innowacja” wprowadził do nauk ekonomicznych Joseph Schumpeter, który definiował aktywność innowacyjną bardzo szeroko, tj.:
- wprowadzenie nowego towaru lub jego nowego gatunku, z którym konsumenci nie mieli dotychczas do czynienia;
- wprowadzenie nowej, nieznanej dotychczas metody produkcji w danej branży przemysłu;
- otwarcie nowego rynku, tzn. takiego, na którym nie działał do tej pory określony rodzaj krajowej branży przemysłowej, nie jest istotne przy tym, czy rynek tego typu istniał wcześniej, czy jest zupełną nowością;
- uzyskanie nowego źródła surowców lub półfabrykatów bez względu na to, czy istniało ono wcześniej, czy też nie;
- dokonanie nowej organizacji jakiejś branży przemysłowej przez np. stworzenie monopolu lub jego likwidację13.
Zgodnie z informacjami podanymi przez Orbika pojęcie innowacji Schumpeter wiązał z pierwszym zastosowaniem nowego rozwiązania, gdzie istotą jest pojawienie się czegoś nowego. Nie uważał za innowację upowszechniania tej nowości, ponieważ było to uważane za imitację. Natomiast istotny w definiowaniu innowacji był pozytywny wynik ekonomiczny w postaci wzrostu produkcji i w rezultacie zysku przedsiębiorstwa. A warunkiem przekształcenia się innowacji w wynalazek jest wprowadzenie go do produkcji. W związku z tym innowacje według Schumpetera pełnią ważną funkcję zmiany produkcji, polegającą na nowym kombinowaniu − łączeniu przedmiotów, środków oraz metod produkcji. Koncepcja ta otrzymała nazwę triady Schumpetera (rysunek 3)14.
Rysunek 3. Triada Schumpetera
Źródło: Orbik Z., Próba analizy pojęcia innowacji, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria: Organizacja i Zarządzanie” 2017, zesz. 105, s. 307−319.
Po drugiej wojnie światowej sformułowano wiele definicji innowacji, które występują w szerokim bądź wąskim znaczeniu. Definicję innowacji wąskim znaczeniu proponuje np. E. Mansfield, według którego innowacja to „pierwsze zastosowanie wynalazku”15. W szerszym ujęciu innowacja obejmuje cały zbiór działań prowadzących do tworzenia, rozwijania i wprowadzania nowych wartości w wytwarzanych produktach lub skutkuje nowymi połączeniami środków i zasobów. Pojmowane szeroko innowacje mogą stanowić rezultat pracy grupy przedsiębiorstw. Można tutaj wskazać na przykład ujęcie innowacji przez Ph. Kotlera, który za „innowacje uznaje dowolne dobra, usługi bądź pomysły, pod warunkiem, że są postrzegane jako nowe przez dowolny wdrażający je podmiot”16. Podobne, szerokie rozumienie innowacji prezentuje E.M. Rogers, dla którego innowacje to zarówno obiekty, jak i idee postrzegane jako nowe przez określoną osobę lub podmiot17.
Innymi słowy, innowacje w wąskim rozumieniu obejmują nowe pomysły, wynalazki oraz badania naukowe, których te pierwsze są wynikiem. Do tego ujęcia innowacji należy także zaliczyć pierwsze ich zastosowania. Natomiast w znaczeniu szerszym, innowacje to także imitacje i upowszechnianie wynalazków lub pomysłów. Należy pamiętać, że pomiędzy wyróżnionymi elementami zaliczanymi do zbioru innowacji istotną rolę odgrywa czas. Pomiędzy nowym wynalazkiem lub pomysłem a jego pierwszym zastosowaniem upływa bowiem zawsze krótszy bądź dłuższy odstęp w czasie18.
W nieco bardziej metodyczny sposób innowacje określa podręcznik Oslo: „innowacja to wdrożenie nowego lub znacząco udoskonalonego produktu (wyrobu lub usługi) lub procesu, nowej metody marketingowej lub nowej metody organizacyjnej w praktyce gospodarczej, organizacji miejsca pracy lub stosunkach z otoczeniem”19.
Według Poskrobko i Zielińskiej innowacje naruszają stan równowagi w systemie gospodarczym − i to właśnie dzięki nim możliwe jest osiąganie dochodów przez przedsiębiorców, którzy mogą wytwarzać towary i usługi po niższym koszcie niż konkurenci lub dyktować cenę przewyższającą koszty wytworzenia w przypadku zupełnie nowych produktów i usług. W dłuższym czasie, w związku z rozprzestrzenianiem się wiedzy, na rynku pojawiają się naśladowcy, a tym samym, na skutek rosnącej konkurencji, zyski maleją − do momentu, kiedy nie pojawi się nowa innowacja20.
Mając na uwadze różnorakość definicji innowacji oraz fakt, że większość z nich wymyka się sztywnym klasyfikacjom, innowacje dzielimy:
Ze względu na obszar innowacji:
- Innowacja produktowa − polega na udoskonaleniu produktu już wytwarzanego w przedsiębiorstwie.
- Innowacja procesowa (technologiczna) − zmiana metod wytwarzania (bądź świadczenia usług); może opierać się na zmianach w obrębie urządzeń bądź sfery organizacyjnej produkcji.
- Innowacja organizacyjna − rozumiana jako wprowadzenie nowej metody organizacji w zakresie praktyk biznesowych czy relacji zewnętrznych przedsiębiorstwa.
- Innowacja marketingowa − związana jest ze zmianą strategii marketingowej, obejmuje zmiany polityki cenowej, wyglądu, opakowania, promocji czy pozycjonowania produktu i opiera się na postrzeganiu produktu (usługi) jako nowego, nawet jeśli z punktu widzenia technologicznego nie uległ on większym zmianom.
Ze względu na stopień nowości:
- innowacje globalne,
- innowacje regionalne,
- innowacje lokalne,
- innowacje w skali branży,
- innowacje w skali przedsiębiorstwa.
Z uwagi na rangę nowości:
- skokowe (wynalezienie żarówki),
- liniowe (kolejne generacje telewizorów).
Z punktu widzenia zmian, jakie wywołują:
- radykalne – nowe produkty, technologie lub sposób zarządzania przedsiębiorstwem,
- rekombinacje − wykorzystanie istniejących rozwiązań technologicznych, produkcyjnych i organizacyjnych w celu tworzenia nowych produktów, technologii czy systemów zarządzania,
- modyfikacyjne − polegają na nieznacznych zmianach w istniejących produktach, technologii i systemach zarządzania, mających je ulepszyć21.
Mimo że występują różne definicje innowacji Baruk dostrzega wspólne cechy tego pojęcia:
- innowacja jest celową i korzystną zmianą w dotychczasowym stanie, zaproponowaną przez człowieka;
- zmiana ta musi znaleźć praktyczne zastosowanie i to zastosowanie po raz pierwszy w danej społeczności (najmniejszą społecznością jest przedsiębiorstwo);
- przedmiotem zmian są: wyroby, procesy, organizacja, metody zarządzania, rynek,
- następstwem zmian powinny być określone korzyści techniczne, ekonomiczne, społeczne;
- innowacje są środkiem realizacji celów rozwojowych organizacji gospodarczych;
- innowacje stają się nośnikiem postępu technicznego, jeżeli przynoszą korzystne efekty ekonomiczne;
- innowacje wymagają określonego zasobu wiedzy technicznej, rynkowej, ekonomicznej i socjopsychologicznej22.
W celu pełnego wyjaśnienia innowacyjności należy przytoczyć kilka pojęć związanych inherentnie z tym pojęciem.
Proces innowacyjny można określić jako zespół działań podejmowanych w celu powstania i wprowadzenia w życie nowych rozwiązań techniczno-technologicznych, biologiczno- technologicznych i organizacyjno-zarządczych. Proces ten jest następstwem innowacyjności, wynikającym z urzeczywistniania powstałych koncepcji i idei zmian. Przebiega on w zróżnicowany sposób, w zależności od tego, gdzie powstaje pomysł innowacji, ile kosztuje, kto go finansuje, jakie jest zainteresowanie jego wdrożeniem ze strony poszczególnych interesariuszy itd. Ujmują to zarówno klasyczne, liniowe modele innowacji – popytowy i podażowy, jak i modele bardziej złożone – interakcyjne, zintegrowane czy łańcuchowe23. Model procesowy innowacji można przedstawić w postaci następujących faz: pomysł → badania i rozwój → wdrożenie → komercjalizacja → dyfuzja24. Według Jasińskiego współczesny proces innowacyjny charakteryzuje się następującymi cechami:
- złożoność i kompleksowość − ujmująca wielosekwencyjność procesów i ich powiązania, co wymusza współpracę i wspólne działanie w jego realizacji;
- wysoka kosztochłonność wynikająca ze złożoności procesu innowacyjnego i powiązania z innymi procesami;
- fazowość − proces innowacyjny składa się z wielu etapów jego realizacji, przy czym ich liczba jest uzależniona od jego złożoności i czasu realizacji;
- wysokie ryzyko niepowodzenia występujące w każdej fazie realizacji procesu25.
Polityka innowacyjna to celowe działania skierowane na stymulowanie procesów innowacyjnych i podejmowania ich przez organizacje. Działania te są prowadzone przez władze kraju, województwa, powiatu i gminy, ale także przez zarządzających organizacją. Wpływ na politykę innowacyjną mogą mieć organizacje międzynarodowe (OECD) i ugrupowania państw (UE). Zakres ich oddziaływań zmienia się w czasie, ale podstawą są zmiany i realizacja nowych rozwiązań. Zmiany polityki innowacyjnej są następstwem rozwiązywania pojawiających się problemów rozwojowych, które są formułowane przez politykę gospodarczą, sektorową, regionalną, społeczną, środowiskową, naukową i technologiczną, ale w powiązaniu z osiągnięciami nauki i techniki. Polityka innowacyjna jest pojęciem złożonym, uwzględniającym różne polityki, ale jej podstawą jest polityka naukowa i technologiczna. Współczesna polityka innowacyjna uwzględnia innowacje materialne i niematerialne, wspierając procesy innowacyjne w gospodarce i społeczeństwie, realizując coraz więcej celów społecznych i środowiskowych. Jednocześnie ma ona coraz mniej charakter sektorowy, a coraz bardziej charakter ponadsektorowy, horyzontalny26.
Narzędzia wdrażania polityki innowacyjnej są to środki jej realizacji, które powinny być ukierunkowane na wspieranie określonych procesów innowacyjnych i określonych aktorów. W Polsce odbywa się to za pomocą następujących narzędzi:
- regulacje prawne, które obejmują normy, standardy, limity, zakazy, nakazy i przepisy dotyczące ochrony środowiska naturalnego, konsumenta, konkurencji oraz własności intelektualnej, określając warunki brzegowe dla działań różnych podmiotów w zakresie innowacji;
- instrumenty finansowe, takie jak system ulg i zwolnień podatkowych, preferencji i zachęt finansowych do wprowadzania określonego rodzaju innowacji;
- programy oraz projekty rządowe i samorządowe, ukierunkowane na realizację konkretnych celów i zadań (Sieć Innowacji Rolniczych), w tym również zamówienia publiczne, partnerstwo publiczno-prywatne;
- instrumenty instytucjonalne prowadzone poprzez instytucje (Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości czy Centrum Doradztwa Rolniczego) i ukierunkowane na wsparcie podmiotów uczestniczących w procesach innowacyjnych, np. poprzez system edukacyjno-doradczy i prawny, pomoc w zawieraniu partnerstwa innowacyjnego27, 28.
Między przedstawionymi pojęciami istnieje ścisłe powiązanie. Istniejący poziom innowacyjności jest podstawą opracowania określonych zasad polityki innowacyjnej
i instrumentów jej wdrażania, które w miarę ich upowszechniania lub powstawania nowych problemów innowacyjnych są zmieniane. Podkreślić należy, że inne instrumenty stosuje się na początkowych etapach procesu innowacyjnego, a inne na jego etapie końcowym29.
Podsumowując, innowacje, a tym samym innowacyjność przedsiębiorstw i gospodarki, są głównym nośnikiem ich konkurencyjności. W związku z powyższym, szeroko rozumiana innowacyjność stanowi immanentną cechę przedsiębiorstwa warunkującą zdolność do funkcjonowania, przetrwania i rozwoju w trudnym i konkurencyjnym otoczeniu30.
Implementacja zarządzania innowacjami
Realizacja innowacji w zakresie produktów, usług, technologii oraz systemów organizacyjnych wymaga prowadzenia sformalizowanej, efektywnej, niepozostawionej przypadkowi działalności innowacyjnej, a w konsekwencji wdrożenia do organizacji kompleksowej zmiany, jaką jest zarządzanie innowacjami (ZI)31.
W ramach pierwszych działań przygotowawczych projektu implementacji ZI należy określić jego miejsce w ogólnej strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Z jednej strony ZI może przyjmować wymiar funkcjonalny, co zwykle ma miejsce w przedsiębiorstwach, w których podejście to jest kolejnym etapem rozwoju działalności i stanowi jeden z obszarów wspierających realizację ogólnej strategii organizacji, natomiast z drugiej strony, może mieć charakter wiodący w przedsiębiorstwie i stanowić koncepcję zarządzania nim32. Z rangi nadanej działalności innowacyjnej wynika jej siła oddziaływania na strategiczne i operacyjne elementy zarządzania przedsiębiorstwem, takie jak: strategia i cele, struktura, technologia, zasoby ludzkie, a także kultura organizacyjna33. Zmiany mogą być wprowadzane do przedsiębiorstwa w sposób ewolucyjny lub rewolucyjny. Zaleca się, aby projekt zmiany organizacyjnej, jakim jest wdrożenie ZI, był realizowany w sposób zaplanowany i stopniowy w całym przedsiębiorstwie, tak aby zminimalizować opór załogi, spowodować dobrowolną akceptację zmian oraz aktywne przyłączenie się do nich. Kierujący organizacjami powinni dążyć do zredukowania ilości zmian gwałtownie wprowadzanych do organizacji, ponieważ potęguje to nieprzychylne nastawienie pracowników oraz wzmacnia chaos organizacyjny, w następstwie prowadząc do wewnętrznych konfliktów i trudności w komunikacji. Aby przygotować pracowników na zmiany powstające w wyniku realizacji projektu implementacji ZI oraz złagodzić ich możliwe, negatywne skutki, autorki proponują zastosowanie założeń zarządzania zmianami (ZZ). Należy podkreślić tu szczególne znaczenie ZZ w fazie przygotowawczej projektu implementacji ZI34. Celem ZZ w tej fazie jest ukierunkowanie pracowników na przyjęcie zmian poprzez celowe działania zaplanowane w określonym czasie i zakresie, a tym samym ułatwienie im zaakceptowania przejścia organizacji ze stanu początkowego do założonego stanu końcowego35.
Wdrażanie zarządzania innowacjami wymaga metodycznego podejścia ze względu na interdyscyplinarność oraz mnogość obszarów, na jakie wpływa. Podstawę w projekcie implementacji ZI stanowi integracja aktywności we wzajemnie połączonych obszarach działalności przedsiębiorstwa36. Ich znaczna ilość, powiązanie ze zmianami wynikającymi z projektu implementacji ZI, jak również odmienny charakter stanowią o jego szerokim zakresie, co może powodować trudności w koordynacji działań na poszczególnych etapach. Dlatego też w planie implementacji ZI kluczową rolę odgrywa ustalenie harmonogramu obejmującego kroki, jakie należy wykonać w ramach każdego z opisanych niżej elementów ZI, tak aby zapewnić skuteczną implementację tego podejścia do przedsiębiorstwa. Szczególnie pomocne jest tutaj wykorzystanie zaleceń zarządzania projektami, obejmujące także takie zagadnienia, jak zarządzanie czasem, budżetem czy ryzykiem. Ze względu na szeroki zakres całego projektu implementacji ZI dopuszczalne jest też podzielenie go na podprojekty niezależnie zarządzane i obejmujące zakresem poszczególne elementy ZI w przedsiębiorstwie. W zamierzeniu działanie to powinno usprawnić realizację kolejnych działań oraz ułatwić zarządzanie głównym projektem wdrożeniowym i uwzględniać następujące kwestie37:
- Przygotowanie strategii oraz celów ZI, powiązanych z ogólną strategią i celami firmy, to pierwszy krok w projekcie jego implementacji. Właściwie wdrożona strategia innowacji musi być poprzedzona odpowiednim przygotowaniem pracowników na przyjęcie nowych, złożonych rozwiązań technicznych i organizacyjnych, które będą wynikały z jej założeń.
- Ukształtowanie struktury organizacji tak, aby wspierać rozwój innowacyjności wśród pracowników, a tym samym realizację celów wynikających ze strategii ZI. Wydaje się, iż szczególnie w przypadku podejścia nastawionego na innowacje najważniejszym czynnikiem związanym ze strukturą organizacyjną jest system komunikacji.
- Ukształtowanie kultury organizacyjnej nacechowanej proinnowacyjnie, co sprzyja kreatywności pracowników, a w jej ramach takich wartości, jak: wzajemny szacunek, wspólne uczenie się, wysoka tolerancja na błędy pracowników oraz gotowość do ponoszenia ryzyka.
- Wprowadzenie technologii rozumianej m.in. jako: 1) rozbudowane instrumentarium informatyczne, wspierające komunikację oraz zarządzanie wiedzą podczas projektu implementacji ZI, do którego można zaliczyć wewnętrzne sieci intranet, komunikatory czy bazy danych; 2) metody analiz finansowych; 3) odpowiednie instrumentarium do projektowania innowacji produktowych, technologicznych, którego zakup być może należy rozważyć w budżecie projektu implementacji ZI.
- Najważniejszym elementem, decydującym o powodzeniu omawianego przedsięwzięcia, są zasoby ludzkie. W związku z tym wraz z implementacją ZI wskazane jest wprowadzenie proinnowacyjnych metod zarządzania zasobami ludzkimi, już od etapu rekrutacji pracowników38.
Wprowadzanie zmiany organizacyjnej związanej z ZI obejmuje trzy następujące po sobie etapy: rozmrożenia, transformacji (właściwej zmiany) oraz zamrożenia (rysunek 4)39.
Rysunek 4. Model implementacji zarządzania innowacjami jako projekt zmiany organizacyjnej
Źródło: Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., Implementacja zarządzania innowacjami jako projekt zmiany organizacyjnej – faza przygotowawcza, „Prace naukowe UE we Wrocławiu” 2017, nr 463,
Celem pierwszego etapu jest doprowadzenie do tego, aby potrzeba zmiany stała się oczywista dla członków organizacji. Obejmuje uzyskanie akceptacji dla przyjętej wizji zmian, ukształtowanie niezbędnych kompetencji oraz gotowości do realizacji dalszych działań, a także zaangażowanie się pracowników w zmianę poprzez wspólną diagnozę sytuacji. Innymi słowy, faza rozmrożenia obejmuje wszystkie działania z zakresu przygotowania organizacji oraz jej pracowników do projektu implementacji ZI. Następny etap, nazwany fazą transformacji, jest równoznaczny z przejściem od stanu początkowego (przedsiębiorstwo niestosujące ZI) do zgodnego z założeniami stanu oczekiwanego (przedsiębiorstwo innowacyjne z zaimplementowanym podejściem ZI). Działania charakterystyczne dla tego procesu to wdrażanie poszczególnych projektów z zakresu ZI, kontynuacja komunikowania wizji zmian i zdobywania dla nich poparcia, co ma na celu likwidowanie narastających oporów w trakcie procesu transformacji. Na ostatnim etapie, zamrożenia, zachodzi stabilizacja, integracja oraz instytucjonalizacja zmiany, w tym utrwalenie nowych wzorców zachowań40.
Pomiar efektywności projektów innowacyjnych sektora publicznego
Efektywność jest jedną z głównych miar ekonomicznych wykorzystywanych do podejmowania decyzji gospodarczych i oceny działalności gospodarczej w jej różnych wymiarach. W literaturze tematu prezentowane są liczne i różne definicje, kryteria i koncepcje efektywności41.
Powszechnie przyjętym rozumieniem efektywności jest ujęcie M. Holstein-Beck oparte na sześciu ewolucyjnie wyróżnionych kategoriach efektywności, które obejmują: wydajność (w ujęciu techniczno-ekonomicznym H. Emersona), kompetencyjność (w ujęciu organizacyjno-biurokratycznym M. Webera), sprawność (w ujęciu prakseologicznym
T. Kotarbińskiego), funkcjonalność (w ujęciu humanistycznym R. Beckharda), komunikatywność (w ujęciu osobowościowym D.J. Lawlessa), moralność (w ujęciu behawioralnym K. Obuchowskiego). Pojęcie efektywności dotyczy sfery finansowo- ekonomicznej oraz sfery organizacyjnej i aspektów: społecznego, kulturowego, ekologicznego42. Efektywność rozumiana jako rezultat uzyskanego efektu do poniesionego nakładu może występować w wariancie wydajnościowym, tj. maksymalizacja efektu przy danym nakładzie, lub oszczędnościowym – minimalizacji nakładu przy danym efekcie. Istotne jest też pojęcie efektywności alokacyjnej, która oznacza, że zasoby pozostające do dyspozycji danej społeczności wykorzystywane są do produkcji dóbr i usług w sposób najbardziej zbliżony do rozkładu rzeczywistych preferencji społecznych43.
Powyższe, skrótowo naświetlone, ujęcia efektywności stają się punktem wyjścia w niniejszych rozważaniach na temat badania efektywności projektów innowacyjnych. Tradycyjne ujęcie efektywności stało się podstawą algorytmu finansowego w metodach pomiaru efektywności opartych na analizie finansowej opłacalności. Analiza finansowa przeprowadzana jest głównie dla projektów sektora prywatnego, gdzie podstawowym kryterium opłacalności jest zysk z projektu. Natomiast ekonomiczna efektywność alokacji zasobów jest podstawą analiz i ocen ekonomicznej efektywności projektów sektora publicznego. Przy pomiarze efektywności projektu brane są pod uwagę koszty i korzyści zewnętrzne oraz efekty społeczne i środowiskowe z otoczenia projektu (rysunek 5)44.
Rysunek 5. Etapy oceny projektów innowacyjnych w kontekście typów projektu innowacyjnego
Źródło: Kołakowski T., Wybrane zagadnienia analizy i oceny projektów inwestycyjnych, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2014, cyt. za: Forycki Z., Metody pomiaru efektywności projektów innowacyjnych, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2016, nr 418, s. 61−68.
Zgodnie z dokumentami Unii Europejskiej dotyczącymi perspektywy finansowej 2014−2020, najważniejszym kryterium oceny projektów europejskich jest efektywność projektu. Pomiar efektywności winien być przeprowadzony na etapie ex ante, a ewaluacja projektu po jego zakończeniu. Kolejność tych działań, a także ich wynik są kluczowe dla pozyskania dotacji. Analizę ex ante można wykonać jako działanie a priori albo a posteriori. Pierwsza sytuacja dotyczy wybierania możliwości z niezamkniętego zbioru, a druga zakłada zamknięty zbiór prawdopodobnych rozwiązań. W przypadku projektów innowacyjnych jest to przeważnie układ a posteriori, który podlega dalszej dekompozycji na 2 podtypy: implicite (gdy działania analityczne koncentrują się na udziale i negocjacjach między uczestnikami procesu decyzyjnego) oraz explicite, z którym mamy na ogół do czynienia w procesie wyboru projektu innowacyjnego, tj. gdy działania koncentrują się na mierzalności ostatecznych efektów projektu. Zatem ścieżka pomiaru efektywności projektu innowacyjnego powinna przebiegać w układzie: etap ex ante, tj. przed realizacją projektu, a posteriori, tj. wybór możliwości z zamkniętego zbioru prawdopodobnych rozwiązań, i explicite, tj. w sytuacji mierzalności ostatecznych efektów projektu (rysunek 1). Pomiar efektywności w ujęciu ex ante pozwala oszacować przewidywane efekty przy zaangażowaniu określonych środków. Efektywność ex post projektu określa rezultaty jego realizacji mierzone przykładowo wskaźnikiem produktu i/lub rezultatu45.
Wykazanie efektywności projektu innowacyjnego jest głównym celem dokonywanej ewaluacji projektu. Proces ten odbywa się na kilku etapach. Zasadniczy jest etap oceny merytorycznej, który obejmuje ocenę efektywności finansowej projektu lub, w zależności od specyfiki projektu, analizę ekonomiczną wykonywaną głównie dla projektów z sektora publicznego. Należy podkreślić, że metody oceny efektywności projektów innowacyjnych są metodami adaptowanymi z innych obszarów ekonomii, ponieważ nie ma usystematyzowanych i dedykowanych metod oceny efektywności projektów innowacyjnych. Wynika to przede wszystkim ze specyfiki i definicji projektów innowacyjnych46, które zostały opisanie w punkcie 1.1. niniejszego rozdziału.
W pomiarze efektywności projektu innowacyjnego można zastosować metody deterministyczne oparte na wielkościach realnych. Stosuje się je do oceny projektów sektora prywatnego, w których podstawowym kryterium opłacalności jest nadwyżka środków pieniężnych w relacji do wydatkowanych nakładów, możliwa do osiągnięcia przez inwestora w efekcie realizacji projektu. Metody te uważane są za dobre z powodu uwzględnienia stopy dyskontowej, dzięki której wyniki prezentowane są w wielkościach realnych. Nie znajdują one zastosowania w pomiarze efektywności projektów innowacyjnych, ponieważ nie uwzględniają sfery otoczenia projektu jak: nowoczesne technologie, zrównoważony rozwój środowiskowy, społeczna odpowiedzialność biznesu, innowacyjny marketing internetowy, innowacyjność usług, innowacyjność organizacyjna. Te trudno kwantyfikowalne czynniki jakościowe mają decydujący wpływ na wynik pomiaru efektywności47.
Szerszą płaszczyzną oceniania projektów jest analiza i ocena ekonomicznej efektywności projektów przeprowadzana głównie dla projektów sektora publicznego.
W projektach tych na wejściu może być badana efektywność finansowa projektu, która wskazuje na jego opłacalność finansową. Jednak nie wynik finansowy pomiaru decyduje o wdrażaniu projektu. Opłacalność finansowa w projektach społecznych może w ogóle nie zaistnieć, gdyż w badaniu efektywności takiego projektu, w tym jego innowacyjności, brane są pod uwagę koszty oraz korzyści zewnętrzne, jakie może przynieść projekt dla otoczenia, a więc efekty społeczne i środowiskowe48.
W badaniach efektywności ekonomicznej projektów sektora publicznego metodą najczęściej stosowaną jest metoda analizy kosztów i korzyści (cost-benefit analysis, CBA). Metoda ta może być uzupełniana metodami dedykowanymi, które szczegółowo odnoszą się do zewnętrznych uwarunkowań projektu innowacyjnego. Zatem, w zależności od charakteru projektu, pomiar jego efektywności może być uzupełniony o analizę oddziaływania na otoczenie za pomocą takich metod, jak:
- analiza efektywności kosztowej CEA (Cost-Effectiveness Analysis),
- ocena ekonomicznego oddziaływania projektu EcIA (Economic Impact Assessment),
- metoda oddziaływania fiskalnego − FIA (Fiscal Impact Assessment),
- ocena społecznego oddziaływania projektu SA (Social Analysis),
- ocena społeczno-ekonomicznego oddziaływania projektu SEIA (Socio- Economic Impact Assessment),
- ocena oddziaływania na środowisko naturalne EIA (Environmental Impact Assessment),
- analiza wielokryterialna MCA (Multicriterial Analyzis)49.
Jednakże i ta metoda nie rozwiązuje w pełni i w sposób usystematyzowany zagadnienia metodologicznego, jakim jest pomiar efektywności projektu innowacyjnego. Jako istotną wadę metody CBA wymienia się nie tylko czasochłonność i konieczność poniesienia znacznych nakładów na zebranie danych i informacji, ale również skwantyfikowanie informacji nieparametrycznych. Jako łatwiejszego wariantu metody CBA używa się metody efektywności kosztowej CEA, której wynik może być jednak obciążony niepewnością (rysunek 6).
Rysunek 6. Etapy oceny projektów innowacyjnych w kontekście typów projektu innowacyjnego
Źródło: Opracowanie własne Forycki Z., Metody pomiaru efektywności projektów innowacyjnych, na podstawie: Zarządzanie projektem europejskim, red. Trocki M., Grucza B., PWE, Warszawa 2007.
Resumując, pomiar efektywności odgrywa decydującą rolę w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, określa poziom opłacalności projektu oraz zakres podejmowanego ryzyka finansowego. Powinien on być prosty do przeprowadzenia, oparty na obiektywnych, uniwersalnych i ogólnodostępnych danych, a jego wyniki powinny mieć walor porównywalności w celu dokonywania szybkiego wyboru najlepszego projektu. W przypadku projektów innowacyjnych, ze względu na ich złożoność, można tylko adaptować znane metody finansowe i ekonomiczne. Dlatego nie mają one pełnej biznesowej wartości aplikacyjnej dla pomiarów efektywności projektów innowacyjnych. Sytuacja się komplikuje dla projektów sektora publicznego, gdzie efektywność finansowa jest jeszcze trudniejsza do oszacowania, ponieważ w badaniu efektywności takiego projektu, w tym jego innowacyjności, brane są pod uwagę koszty oraz korzyści zewnętrzne, jakie może przynieść projekt dla otoczenia, a więc efekty społeczne i środowiskowe50.
2. Innowacje w rolnictwie
Ogólna diagnoza stanu polskiego rolnictwa w kontekście innowacyjności
Innowacje są głównym nośnikiem konkurencyjności − pozwalają na rozwój i funkcjonowanie uczestników rynku w wymagającym i zmiennym otoczeniu gospodarczym. Wykorzystanie innowacji jest źródłem konkurencyjności gospodarek narodowych, w tym siłą polskiej gospodarki. Działania innowacyjne w każdym możliwym zakresie (produktów, procesów, marketingu oraz organizacji) pozwalają budować rynek oparty na wiedzy. Dzięki temu następuje transfer tego kluczowego czynnika rozwoju pomiędzy podmiotami rynku, które w ten sposób uzyskują przewagę konkurencyjną51.
W związku z obserwowanymi w skali światowej i lokalnej zjawiskami takimi, jak: globalizacja gospodarki, liberalizacja handlu, wzrost konkurencji, daleko posunięta integracja w różnych ogniwach dostaw żywności, zmiany geopolityczne, czy też występowanie anomalii klimatycznych, niedoborów wody oraz chorób zwierząt i roślin − rośnie poziom ryzyka i skala wyzwań w odniesieniu do produkcji i handlu rolnego. Tym samym zasadniczego znaczenia dla funkcjonowania krajowego rolnictwa i przemysłu spożywczego na jednolitym rynku unijnym oraz rynku światowym nabierają działania zmierzające do wspierania innowacyjnych rozwiązań i projektów badawczo-rozwojowych52.
W ostatnich latach w polskim rolnictwie nastąpiła widoczna zmiana jakościowa pod względem poprawy efektywności produkcji oraz modernizacji zaplecza techniczno- produkcyjnego. Niemniej jednak, krajowy sektor rolny oraz przemysł spożywczy wymagają dalszych zmian pozwalających na wdrażanie innowacyjnych rozwiązań53.
Rolnictwo pełni i będzie pełniło ważną rolę w gospodarce narodowej, polegającą na dostarczaniu produktów żywnościowych zaspokajających podstawowe potrzeby ludności. Zrównoważona polityka rolna zapewniająca bezpieczną żywność wysokiej jakości odgrywa kluczową rolę we wzmacnianiu żywotności obszarów wiejskich oraz przyczynia się do ochrony zasobów naturalnych i krajobrazowych. Sektor rolno-spożywczy, z uwagi na swoją specyfikę, nie jest w stanie przeznaczyć wystarczającego kapitału na działania rozwojowe, inwestycje oraz innowacje. Większa powierzchnia gospodarstw zazwyczaj ułatwia wdrażanie innowacji, ponieważ niektóre nowe technologie możliwe są do zastosowania jedynie w gospodarstwach o dużej skali produkcji. W warunkach rozdrobnienia gospodarstw rolnych dużego znaczenia nabiera usprawnienie organizacji łańcucha żywnościowego, które jednak nie jest możliwe bez dodatkowych środków finansowych54.
Innowacje w różnych dziedzinach, w tym w rolnictwie i przemyśle spożywczym (dotyczące: procesów przyrodniczych, hodowli, zootechniki, biologii, technologii, technologii cyfrowych, organizacji i dziedzin związanych z produktem) mogą służyć wielofunkcyjności polskiego sektora rolno-żywnościowego. Badania naukowe i innowacje to fundament postępu w zakresie reagowania na wszystkie wyzwania − gospodarcze, środowiskowe i społeczne − w obliczu których stoją obszary wiejskie i sektor rolnictwa w Polsce. W warunkach dużego nasycenia rynku żywnościowego, zwłaszcza produktami o niskim stopniu przetworzenia, szczególnego znaczenia nabierają innowacyjność gospodarki i działania promocyjne55.
Kluczowym wyzwaniem stojącym przed polskim rolnictwem jest zwiększenie jego konkurencyjności. Wymaga to efektywnego wdrażania rozwiązań innowacyjnych przez współpracę pomiędzy sektorem naukowo-badawczym, administracją i przedsiębiorstwami sektora rolno-spożywczego oraz wdrażanie praktycznych rozwiązań naukowych56.
Realizacja polityki państwa w zakresie wdrażania innowacyjności w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym jest jednym z priorytetowych zadań ujętych w „Strategii na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 roku)”57, gdzie jako specjalizację określono: „Biogospodarka rolno-spożywcza, leśno-drzewna i środowiskowa”, a w ramach niej wyodrębniono trzy następujące:
- KIS 4. Innowacyjne technologie, procesy i produkty sektora rolno-spożywczego i leśno-drzewnego.
- KIS 5. Zdrowa żywność (o wysokiej jakości i ekologiczności produkcji).
- KIS 6. Biotechnologiczne procesy i produkty chemii specjalistycznej oraz inżynierii.
W poszczególnych specjalizacjach zostały wyodrębnione grupy i podgrupy, które charakteryzują ich zakres, jak np. innowacyjne technologie i maszyny dla rolnictwa
i przetwórstwa, w tym energooszczędne i sprzyjające ochronie środowiska. Jednocześnie opracowano inteligentne specjalizacje na poziomie województw, które w dużym stopniu są zbieżne z krajowymi58.
Przyszłość rolnictwa a innowacyjność
Przewiduje się, że światowe zapotrzebowanie na żywność wzrośnie do 2050 roku o 70% (FAO)59. Tak drastycznemu wzrostowi globalnego popytu na żywność towarzyszyć będzie gwałtowny wzrost popytu na paszę, włókno, biomasę i biomateriał. To nieuchronnie uruchomi reakcję podażową ze strony rolnictwa UE, które jest jednym z największych dostawców zaopatrujących globalne rynki rolne60. Wzrost produkcji musi iść również w parze z większą efektywnością ekonomiczną producentów rolnych, którzy w ciągu ostatniej dekady odnotowali zmniejszenie udziału w wartości dodanej w łańcuchu dostaw żywności61.
W rolnictwie i leśnictwie dokonano znacznych postępów w zakresie godzenia produkcji z koniecznością gospodarowania zasobami naturalnymi w sposób zrównoważony i chronienia środowiska naturalnego. Te pozytywne zmiany mogą zostać jednak osłabione oczekiwanym wzrostem produkcji rolnej w wyniku wzrastającego popytu globalnego. Jeżeli wzrost ten zostanie zrealizowany przy użyciu obecnych rozwiązań, spowoduje to dalszą degradację zasobów naturalnych i środowiska naturalnego. Bez szerokiego wdrażania innowacyjnych rozwiązań unijne rolnictwo stanie wobec trudności związanych ze zwiększaniem produkcji przy jednoczesnym zapobieganiu dalszej degradacji zdolności produkcyjnych i zasobów naturalnych, w szczególności gleby, wody i usług ekosystemowych62.
Zainteresowanie innowacjami i procesami innowacyjnymi nie zmniejszyło się, odkąd Schumpeter wykazał ich znaczenie jako czynnika rozwoju i konkurencyjności przedsiębiorstw. Obecnie traktuje się innowacyjność jako sposób na podnoszenie konkurencyjności całych sektorów i gospodarek63. Znaczenie innowacyjności dla rolnictwa i szerzej, dla całego sektora rolno-spożywczego, nabiera szczególnego znaczenia, jeśli dodamy do tego problemy w Europie Środkowo- Wschodniej związane z występowaniem chorób typu ASF czy wirusa ptasiej grypy (H5N1).
Niemniej jednak istnieje kilka barier hamujących rozwój innowacyjności w rolnictwie. Sektor rolnictwa oparty jest na wykorzystaniu zasobów naturalnych, co już samo z siebie narzuca pewne ograniczenia. Czynnikiem ograniczającym innowacyjność w rolnictwie europejskim jest wysoka średnia wieku grupy zawodowej rolników oraz niższy poziom wykształcenia w porównaniu z mieszkańcami miast. Mierzalną barierą niepodejmowania działań innowacyjnych przez rolników jest brak środków finansowych64. Dlatego ważną rolę w pobudzaniu innowacyjności na obszarach wiejskich powinny odgrywać z jednej strony fundusze UE poprzez odpowiednią Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), a z drugiej strony działalność poszczególnych krajów UE poprzez wdrażanie innowacyjnych rozwiązań systemowych służących rozwojowi rolnictwa i sektora rolno-spożywczego.
Innowacyjność a Wspólna Polityka Rolna
Podnoszenie wydajności zasobów przez innowacyjność jest jednym ze sztandarowych inicjatyw Unii Europejskiej.
Na ocenę wsparcia innowacyjności w rolnictwie we Wspólnej Polityce Rolnej 2013−2020 oraz ogólnie Horyzont 202065 przyjdzie jeszcze czas. Na chwilę obecną można jedynie przytoczyć przewidziane mechanizmy wsparcia, do których należały:
- wsparcie działań proinnowacyjnych w ramach II filara WPR, tj. inwestycji, rozwoju działalności, współpracy w rozwijaniu nowych produktów, procesów i technologii
w rolnictwie i sektorze spożywczym, jak również usprawnienie działania systemu usług doradczych dla rolników;
- stworzenie sieci Europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego
i zrównoważonego rolnictwa (EPI-AGRI) na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa wspieranej w ramach II filara WPR;
- finansowanie badań w rolnictwie i gospodarce żywnościowej/transfer wiedzy
i innowacji w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) oraz nowego programu badań i innowacji (Horyzont 2020)66.
Szczególną nadzieję wiąże się z siecią EPI-AGRI, która została opisana w punkcie
- W długofalowej perspektywie założono, że sieć przyczyni się do:
- efektywnego wykorzystania zasobów, wzrostu wydajności oraz obniżenia emisji w sektorze rolnictwa;
- zapewnienia stabilnych dostaw żywności, pasz i biomateriałów;
- lepszej ochrony środowiska, adoptacji oraz przeciwdziałania zmianom klimatu;
- poprawy jakości i bezpieczeństwa żywności oraz zdrowszego stylu życia;
- ściślejszej współpracy pomiędzy nauką a rolnikami, przedsiębiorcami i doradcami skutkującej prowadzaniem innowacyjnych produktów i technologii67.
Warto również wspomnieć o wsparciu w ramach II filara WPR, ponieważ
w perspektywie budżetowej 2014−2020 Polska była i jest największym w UE beneficjentem wsparcia w ramach realizowanego w PROW II filaru WPR, tj. środków przeznaczonych na rozwój obszarów wiejskich. W obecnej perspektywie budżetowej wsparcie to wyniosło
w Polsce 13,6 mld euro. Według analizy dokonanej przez dr Nosecką wynika, że środki pomocy wykorzystywane są przede wszystkim na jej aspekt produkcyjny, tj. doskonalenie technologii produkcji (podobna sytuacja miała miejsce w okresie 2007−2013). Działania te przede wszystkim skupiały się na: modernizacji gospodarstw rolnych, inwestycji w środki trwałe oraz premiach dla młodych rolników68.
Według doktor Noseckiej innowacyjność w zakresie techniki i technologii produkcji w dużym stopniu polega na przyjmowaniu rozwiązań stosowanych w innych gospodarstwach rolnych. W niczym nie umniejsza to znaczenia tego typu innowacji w unowocześnianiu polskiego rolnictwa. Wciąż mała jest skala upowszechniania w rolnictwie rozwiązań oryginalnych, będących efektem badań naukowych o charakterze aplikacyjnym. Wprowadzaniu rozwiązań opartych na wiedzy i innowacjach do polskiego rolnictwa nie sprzyja stabilizacja w ostatnich latach nakładów na sferę B+R, dotycząca tego sektora i systematyczne obniżanie się ich udziału w ogólnych nakładach na tę sferę w Polsce, a także spadek zatrudnienia w dotyczącej rolnictwa sferze badań i rozwoju. Zbyt małe jest także, biorąc pod uwagę rozdrobnioną strukturę agrarną, zainteresowanie i środki wsparcia na tworzenie warunków dla wprowadzania nowoczesnych rozwiązań w rolnictwie. Dotyczy to głównie tworzenia i funkcjonowania grup producentów, płatności dla rolników przekazujących małe gospodarstwa, ale i scalania gruntów. Natomiast pozytywnym czynnikiem z punktu widzenia wprowadzania i upowszechniania innowacji bezpośrednio i pośrednio wspieranych ze środków PROW (i innych funduszy) jest zainteresowanie pozyskiwaniem wsparcia głównie przez rolników młodych i dysponujących relatywnie dużymi gospodarstwami69.
Z jednej strony nie sposób nie zgodzić się z zaproponowanym sposobem myślenia, ponieważ szczególnie w Polsce brakuje mechanizmów ułatwiających transfer wiedzy i technologii z dedykowanych działań B+R do działalności gospodarczej. Problem ten w szczególności dotyczy rolnictwa. Dodatkowo brakuje skutecznych mierników efektów wsparcia i wzajemnej synergii działań i operacji w ramach PROW na wprowadzenie oraz upowszechnianie innowacyjności w polskim rolnictwie.
Innowacyjność we Wspólnej Polityce Rolnej 2021−2027
Odnosząc się do zagadnień związanych z innowacyjnością w projektowanej polityce rolnej, z analizy projektów dokumentów w ramach WPR na lata 2021−2027 w zakresie propozycji Komisji Europejskiej wynika, że propozycja modernizacji nowej WPR na lata 2021−2027 została oparta na trzech aspektach: wiedzy i innowacjach, cyfryzacji w rolnictwie oraz usługach doradczych w ramach AKIS (ang. Agricultural Knowledge and Innovation System), systemu pomyślanego jako płaszczyzna wymiany praktyk organizacyjnych i wiedzy między osobami, organizacjami i instytucjami, które rozwijają i wykorzystują wiedzę na potrzeby rolnictwa oraz powiązanych dziedzin. Do AKIS, tj. unijnego systemu wiedzy
i innowacji w rolnictwie, państwa członkowskie w kolejnej pespektywie finansowej 2021– 2027 powinny włączyć swoich doradców w celu wymiany wiedzy i doświadczeń oraz poprawy jakości i skuteczności doradztwa70.
Jednym z celów szczegółowych nowej WPR jest „zwiększenie zorientowania na rynek i konkurencyjności, w tym większe ukierunkowanie na badania naukowe, technologię i cyfryzację”, co w konsekwencji ma za zadanie przenoszenie badań naukowych i innowacji „z laboratoriów na pola i rynki” oraz pełne przyłączenie rolników i obszarów wiejskich do gospodarki cyfrowej. W założeniach przyszłej WPR szczególne znaczenie przypisano badaniom naukowym i wdrażaniu innowacyjności. W związku z tym, oprócz interwencji dotyczących rozwoju obszarów wiejskich w tym zakresie, zostanie ustanowiony specjalny budżet z programu Horyzont. Przeznaczony on zostanie na projekty w zakresie badań i innowacji dotyczące produkcji żywności, rolnictwa, rozwoju obszarów wiejskich i biogospodarki71.
Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa będzie w dalszym ciągu gromadzić środki z programu Horyzont i środki na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, aby wspierać konkurencyjną i zrównoważoną gospodarkę rolną i leśną. Poza tym, dzięki satelitom Copernicus i Galileo, program kosmiczny pomoże urzeczywistnić rolnictwo precyzyjne (jako innowacyjne rozwiązania). Satelity pomogą monitorować grunty rolne w UE i przesyłać rolnikom informacje, na przykład które z ich pól można nawozić. Takie rozwiązania powinny obniżyć zbędne stosowanie nawozów, jednocześnie zmniejszając ogólne zanieczyszczenie gruntów i powietrza72.
Aby w większym stopniu wykorzystać wiedzę i innowacyjne rozwiązania, „każdy plan strategiczny WPR państw członkowskich będzie zawierał obowiązkowe zagadnienia poświęcone możliwościom pobudzania transferu i wymiany wiedzy oraz innowacji” (np. poprzez usługi doradztwa, szkolenia, programy badawcze, wiejskie sieci kontaktów, projekty pilotażowe, grupy operacyjne EIP-AGRI oraz dodatkowe źródła finasowania)73.
W wyżej wymienionych obecnych i przyszłych inicjatywach ze strony UE brakuje przedsięwzięć/rozwiązań wdrażających innowacje, które w sposób systemowy usprawniałyby rolnictwo i cały sektor rolno-spożywczy. W związku z tym na szczególną uwagę zasługuje inicjatywa Polski polegająca na utworzeniu Departamentu Innowacji w Krajowych Ośrodku Wsparcia Rolnictwa.
Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa (EIP-AGRI)
Kluczowym instrumentem realizacji Strategii Europa 2020 są europejskie partnerstwa na rzecz innowacyjności74. Komisja Europejska w 2012 roku zaproponowała utworzenie dla sektora rolnego Europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa EIP-AGRI75. Utworzenie tego partnerstwa potwierdziło, że sektor rolnictwa potrzebuje ciągłego rozwoju i innowacyjnych rozwiązań. Stworzone 2012 roku EIP-AGRI ma przyczyniać się do realizacji strategii Unii Europejskiej „Europa 2020” na rzecz inteligentnego, trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu. Intensyfikacja badań i innowacji jest jednym z pięciu głównych celów tej strategii, która promuje nowe interaktywne podejście do wspierania innowacji76. Podstawę do utworzenia EIP-AGRI oraz grup operacyjnych na rzecz innowacji (EPI) wprowadziło rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 1305/201377. Rozwiązania innowacyjne i działania rozwojowe ukierunkowane na osiągnięcie wiedzy mają doprowadzić do poprawy konkurencyjności gospodarki UE i jej poszczególnych działów wobec innych gospodarek świata. Istotne jest, że wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań EIP-AGRI przyczynia się do współpracy między rolnictwem, gospodarką, nauką oraz innymi instytucjami z otoczenia rolnictwa, zarówno na szczeblu unijnym, jak i krajowym oraz regionalnym. Jest również katalizatorem zwiększającym skuteczność działań związanych z innowacją, wspieranych w ramach polityki rozwoju obszarów wiejskich. Bardzo ważnym elementem struktury EIP- AGRI są grupy operacyjne. Zgodnie z przepisami unijnymi mogą one być tworzone przez minimum dwa podmioty: tj. rolników lub grupy rolników, instytuty lub jednostki naukowe, uczelnie, przedsiębiorców sektora rolnego lub spożywczego78.
W perspektywie finansowej Unii Europejskiej na lata 2014−2020 szczególną wagę przypisano europejskim partnerstwom innowacyjnym w zakresie rolnictwa zrównoważonego, zarządzania zasobami wodnymi, surowcami rolniczymi, rozwoju społeczności lokalnych.
Partnerstwa mają stymulować i wspierać komunikację i współpracę między nauką a praktyką.
Konkretne działania w ramach tego partnerstwa mają być realizowane wyłącznie z wykorzystaniem EPI łączących rolników, badaczy, doradców, przedsiębiorców rolnych. Głównym zadaniem EPI jest przetestowanie i aplikacja do praktyki produktów, procesów, usług i technologii innowacyjnych. Partnerstwa innowacyjne mają na celu w szczególny sposób mobilizować wiedzę naukową i praktyczną do prac w zakresie innowacyjnych, nowych rozwiązań. To z kolei powinno pomóc w skuteczniejszym ukierunkowaniu badań naukowych i ich wdrożeń, które mają na celu zaspokojenie potrzeb i wymagań rynkowych w zakresie rolnictwa i przemysłu rolno-spożywczego. Bardzo ważne i konieczne jest zaangażowanie w EPI-AGRI polskich rolników, przedsiębiorców rolnych, grup producentów rolnych i organizacji producentów, rolniczych organizacji branżowych i międzybranżowych. Wszystkie współpracujące strony poszukują w partnerstwie nowych możliwości innowacji w rolnictwie, w tym wzajemnej wymiany doświadczeń, rozwijania pomysłów, wiedzy, a także doprowadzenie do wdrożenia innowacyjnych rozwiązań i przedsięwzięć biznesowych79.
Z przeprowadzonej powyżej analizy wynika, że w obecnie w Polsce są trzy prężnie funkcjonujące narzędzia do realizacji innowacje w rolnictwie. Pierwsze z nich to wsparcie z PROW w ramach WPR, drugie − Sieć na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich (SIR), trzecie − Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa działający poprzez Departament Innowacji.
1Makulska D., Kluczowe czynniki rozwoju w gospodarce opartej na wiedzy, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH” 2012, nr 88, s. 169−193.
2The Future of the Global Economy. Towards A Long Boom? OECD Publications, Paris 1999, 99−100, cyt. za: Makulska D., op. cit.
3Drucker P.F., The age of social transformation, „The Atlantic Monthly” 1994, t. 274, s. 53−80, cyt. za: Żak K., Diagnoza poziomu innowacyjności polskiej gospodarki, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2013, nr 307, s. 721−732.
4 Koźmiński A., Jak tworzyć gospodarkę opartą na wiedzy?, [w:] Strategia rozwoju Polski u progu XXI wieku, Kancelaria Prezydenta RP i Komitet Prognoz Polska 2000 Plus, PAN, Warszawa 2001, s. 87, cyt. za: Makulska D., op. cit.
5 Żak K., op. cit.
6Powiększanie bogactwa, red. L.C. Thurow, Helion, tłum. A. Sobolewska, Gliwice 2006, cyt. za: Zioło Z., Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, „Przedsiębiorczość – Edukacja” 2008, nr 4, s. 12−23.
7 Zioło Z., op. cit.
8 Ibidem.
9 Ibidem.
10 Orbik Z., Próba analizy pojęcia innowacji, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Seria: Organizacja i Zarządzanie” 2017, zesz. 105, s. 307−319.
11 Internetowa wersja słownika języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/szukaj/innowacje.html, data odczytu: 20.09.2020 r.
12 Ibidem.
13 Schumpeter J.A., Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, 104, cyt. za: Orbik Z., op. cit.
14 Orbik Z., op. cit.
15 Mansfield E., Size of Firm, Market Structure and Innovation, „Journal of Political Economy” 1963, vol. 71, no 557, cyt. za: Orbik Z., op. cit.
16 Kotler Ph., Marketing Management, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Jersey 2002, nr 322, cyt. za: Orbik Z., op. cit.
17 Rogers E.M. Diffusion of Innovations, Free Press, New York 2003, s. 12, cyt. za: Orbik Z., op. cit.
18 Orbik Z., op. cit.
19Podręcznik Oslo. Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji, OECD/Wspólnoty Europejskie, Paris 2005, 48−49.
20 Poskrobko T., Zielińska A., Innowacje w krajach rozwijających się a zrównoważony rozwój, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2015, nr 409, s. 277−294.
21 Śpionek A., Innowacyjność − definicja, ogólne informacje o innowacyjności w regionie, [w:] Innowacje 2010, red. P. Nowak, Urząd Marszałkowski, Łódź 2010, s. 11−17.
22 Baruk J., Istota innowacji. Ewolucja systemów innowacyjnych, „Przegląd Organizacji” 2005, nr 1, s. 11−14.
23 Czerniak J., Polityka innowacyjna w Polsce. Analiza i proponowane kierunki zmian, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2013, s. 34−35, cyt. za: Wiatrak A., Potrzeby i kierunki wspierania innowacyjności w agrobiznesie,
„Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Problemy Rolnictwa Światowego”, 2017, t. 32, nr 3, 286−297.
24Klincewicz K., Dyfuzja innowacji. Jak odnieść sukces w komercjalizacji nowych produktów i usług,
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2011, s. 87−88, cyt. za: Wiatrak A., Potrzeby i kierunki…, op. cit.
25 Jasiński A., Innowacyjność w gospodarce Polski. Modele, bariery, instrumenty wsparcia, Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania UW, Warszawa 2014, cyt. za: Wiatrak A., Potrzeby i kierunki…, op. cit.
26 Wiatrak A., Potrzeby i kierunki…, op. cit.
27 Czerniak J., op. cit.
28 Jasiński A., op. cit.29 Wiatrak A., Potrzeby i kierunki…, op. cit.
30 Żak K., op. cit.
31 Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., Implementacja zarządzania innowacjami jako projekt zmiany organizacyjnej – faza przygotowawcza, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2017, nr 463, s. 393−403.
32 Kalinowski T., Innowacyjność przedsiębiorstw a systemy zarządzania jakością, Oficyna Wolters Kluwer Business, Warszawa 2010, cyt. za: Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
33Kraśnicka T., Diagnozowanie podsystemu zarządzania innowacyjnością w przedsiębiorstwie, [w:] Metody i techniki diagnozowania systemu zarządzania przedsiębiorstwem, red. H. Bieniok, Wydawnictwo AE
w Katowicach, Katowice 1997, cyt. za: Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
34 Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
35 Więcek-Janka E., Zmiany i konflikty w organizacji, Wydawnictwo Politechniki Poznańskiej, Poznań 2006, cyt. za: Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
36 Baruk J., Zarządzanie wiedzą oraz innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, cyt. za: Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
37Szczepaniak P., Tabaszewska-Zajbert E., op. cit.
38 Ibidem.
39 Ibidem.
40 Ibidem.
41 Forycki Z., Metody pomiaru efektywności projektów innowacyjnych, „Prace Naukowe UE we Wrocławiu” 2016, nr 418, s. 61−68.
42 Ibidem.
43 Kachniarz M., Efektywność usług publicznych – teoria i praktyka, Wydawnictwo UE we Wrocławiu, Wrocław 2012, cyt. za: Forycki Z., op. cit.
44 Forycki Z., op. cit.
45 Ibidem.
46 Ibidem.
47 Ibidem.
48 Ibidem.
49 Kołakowski T., Wybrane zagadnienia analizy i oceny projektów inwestycyjnych, Wydawnictwo UE we Wrocławiu Wrocław” 2014. Forycki Z., op. cit.
50 Ibidem.
51 Sprawozdanie z działalności Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa w 2019 r.
52 Ibidem.
53 Ibidem.
54 Ibidem.
55 Ibidem.
56 Ibidem.
57 Ibidem.
58 Strona internetowa Ministerstwa Funduszy i Polityki Regionalnej: https://www.gov.pl/web/fundusze- regiony/informacje-o-strategii-na-rzecz-odpowiedzialnego-rozwoju, data odczytu: 26.09.2020r.
59 Agricultural Outlook 2012. OECD-FAO, cyt. za: Giejbowicz E., Chlebicka A., Wspieranie innowacyjności we Wspólnej Polityce Rolnej, „Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Polityki Europejskie, Finanse i Marketing” 2012, nr 8(57), s. 130−138.
60 Rolnictwo unijne odpowiada za około 18% światowego wywozu żywności.
61 Giejbowicz E., Chlebicka A., op. cit.
62 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego partnerstwa innowacyjnego na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa, COM, (2012) 79, cyt. za: Giejbowicz E., Chlebicka A., op. cit.
63 Giejbowicz E., Chlebicka A., op. cit.
64 Ibidem.
65 Strona internetowa Komisji Europejskiej: https://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/sites/horizon2020/files/H2020_PL_KI0213413PLN.pdf, data odczytu: 24.09.2020 r.
66 Giejbowicz E., Chlebicka A., op. cit.
67 Ibidem.
68 Nosecka B., Wsparcie innowacyjności w polskim rolnictwie, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2018, nr 20(4), s. 133−138.
69 Ibidem.
70 Trajer B., Trajer M., Wspieranie innowacji w sektorze rolnym, „Turystyka i Rozwój Regionalny” 2018, nr 10, s. 97−108.
71 Ibidem.
72 Ibidem.
73 Ibidem.
74 Grochowska R., Partnerstwa innowacyjne jako nowa koncepcja wdrażania innowacji w sektorze rolnym w Polsce, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu” 2015, nr 17, s. 105, cyt. za: Trajer B., Trajer M., op. cit.
75http://ec.europa.eu/agriculture/research-innovation/eip-agriculture_pl , data odczytu: 23.09.2020 r., cyt. za: Trajer B., Trajer M., op. cit.
76 Trajer B., Trajer M., op. cit.
77 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005, cyt. za: Trajer B., Trajer M., op. cit.
78 Trajer B., Trajer M., op. cit.
79 Ibidem.